پیش از این، روشن شد که ایمان، عبارت است از معرفت و باور قلبىِ همراه با التزام عملى، و با عنایت به این که هم علم، قابل افزایش و کاهش است و هم عمل، و ایمان از این دو عنصر تشکیل شده، ایمان نیز قابل افزایش و کاهش است و بر این اساس، اختلاف مراتب و درجات ایمان، بدیهى و غیر قابل تردید است.
آیات و احادیثى را که در فصل ششم در این خصوص وارد شده اند، بدین سان مى توان جمع بندى کرد:
1. آیاتى از قرآن، بر قابل افزایش بودن ایمان و نیز متفاوت بودن درجات مؤمنان دلالت دارند و همچنین احادیث اهل بیت علیهم السلام به پیروى از قرآن کریم، با صراحت، اختلاف مراتب و درجات ایمان را تأیید مى کنند. بنا بر این، آنچه از ابو حنیفه و امام الحرمین و امثال آنها نقل شده- که ایمان، افزایش و کاهش پذیر نیست-، سخنى سست و فاقد ارزش است.(1)
2. کمترین درجه ی ایمان، شناخت توحید و نبوّت و امامت و التزام عملى به این اصول سه گانه است.(2)
3. مؤمن، در اوج التزام عملى به باورهاى دینى، به مرتبه ی تقوا صعود مى کند و در اوج مراتب تقوا، به مرتبه ی یقین مى رسد و در این مرحله، حقایق غیبى براى وى آشکار مى گردد و ایمانِ علمى او به شهود قلبى ارتقا مى یابد.
4. تنها راه صحیح سیر و سلوک و ارتقا به مراتب بالاى ایمان و دستیابى به قلّه ی یقین، تلاش براى آراستن جان به اخلاق نیکو و اعمال صالح است.
5. دعوت انسان ها به درجات بالاى ایمان و صعود به قلّه ی یقین، بدون در نظر گرفتن ظرفیت و استعداد مخاطب، خطرناک است و چه بسا سبب انحراف وى از مسیر ایمان گردد.
1) ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن: ج 18 ص 259.
2) ر. ک: همین دانش نامه: ج 6 ص 311 (امامت / شناخت امام).
