احادیثى که ایمان را تفسیر کرده اند، به چند دسته تقسیم مى شوند:
دسته ی اوّل. احادیثى که ایمان را به باور قلبىِ حقایق غیبى و تصدیق آنها تعبیر کرده اند، در مقابل «کفر» به معناى انکار حقایق غیبى، مانند این حدیث:
الإِیمانُ أن یُصَدِّقَ اللّهَ فیما غابَ عَنهُ… وَ الکُفرُ الجُحودُ.(1)
ایمان، یعنى: آنچه را که از او پنهان است، تصدیق کند… و کفر، انکار کردن است.
دسته ی دوم. احادیثى که ایمان را به باور قلبى و اقرار زبانى و عمل به مقتضاى آن تفسیر کرده اند، مانند این روایت:
الإِیمانُ مَعرِفَةٌ بِالقَلبِ، وَ قَولٌ بِاللِّسانِ وَ عَمَلٌ بِالأَرکانِ.(2)
ایمان، شناخت قلبى و گفتن به زبان و عمل به جوارح است.
دسته ی سوم. احادیثى که ایمان را به اقرار زبانى و عمل به مقتضاى آن، تفسیر کرده اند، مانند:
الإِیمانُ، إقرارٌ بِالقَولِ وَ عَمَلٌ بِالجَوارحِ.(3)
ایمان، اقرار زبانى و عمل به جوارح است.
دسته ی چهارم. احادیثى که ایمان را به عمل کردن به مقتضاى باور قلبى، تفسیر کرده اند، مانند:
الإِیمانُ، عَمَلٌ کُلُّهُ، وَ القَولُ بَعضُ ذلِکَ العَمَلِ.(4)
ایمان، همه اش عمل است و اقرار، بخشى از آن عمل است.
گفتنى است که این احادیث، ناظر به عقیده ی مرجئه هستند که التزام عملى را شرط تحقّق ایمان نمى دانستند. همه ی آیات و احادیثى که پایبندى به اوامر و نواهى الهى را شرط تحقّق ایمان واقعى مى دانند، یا آثار و علایمى را براى ایمان حقیقى ارائه مى کنند، در کنار این طایفه از احادیث قرار دارند.
دسته ی پنجم. احادیثى که ایمان را به باور قلبى اى تفسیر کرده اند که عمل صالح، آن را تصدیق کند، مانند:
لکِنَّ الإِیمانَ، ما خَلَصَ فِى القَلبِ وَ صَدَّقَهُ الأَعمالُ.(5)
ایمان، چیزى است که در دل، خالص شود و اعمال، آن را تصدیق کنند.
با تأمّل در طوایف پنجگانه ی احادیثى که بدانها اشاره شد، معلوم مى گردد که اختلافى میان آنها نیست و همگى به یک نکته اشاره دارند و آن، عبارت است از همان معنایى که در طایفه ی پنجم از احادیث ذکر شد، بدین سان که ایمان، همان تصدیق حقیقىِ قلبى است، و اقرار زبانى و اعمال شایسته، تصدیق عملىِ آن باور قلبى هستند. به سخن دیگر، اقرار و عمل، نشانه ی حقیقت داشتن باور قلبى و شرط اثباتىِ آن به شمار مى آیند. بنا بر این، احادیثى که بدانها اشاره شد، مفسّر و مبیّن همان جمع بندى اى هستند که در تعریف ایمان از نگاه قرآن، گفته شد. همچنین سایر احادیثى که در فصل اوّل و سایر فصل ها در باره ی ویژگى ها و آثار ایمان حقیقى آمده اند، با این تعریف، هماهنگ اند.
1) ر. ک: ص 32 ح 2.
2) ر. ک: ص 34 ح 5.
3) ر. ک: ص 36 ح 10.
4) ر. ک: ص 44 ح 26.
5) ر. ک: ص 50 ح 39.
