در آیه دوم سوره انعام، به دو نوع اَجَل، اشاره شده است: اَجَل مطلق و اَجَل مُسمّا:
«هُوَ الَّذِى خَلَقَکُم مِّن طِینٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسَمًّى عِندَهُ.(1)
او کسى است که شما را از گِل آفرید، آن گاه مدّتى را [براى شما عمر] مقرّر داشت، و اَجَل حتمى، نزد اوست».
واژه «اَجَل» در لغت، به معناى سررسید وقت و مدّت زمان یک چیز است؛ ولى در این آیه ظاهرا مقصود، سررسید عمر انسان است. نیز به قرینه تقابل «اَجَل مطلق» و «اَجَل مُسمّا» معلوم مى شود که مقصود از اَجَل در تعبیر اوّل، چیزى غیر از آن در تعبیر دوم است.
به بیان روشن تر، اجل، دو گونه است: یکى اجل مبهم، و دیگرى، اجل معیّن در نزد خداوند متعال. اجل معیّن، همان اجل محتوم (حتمى) است که تغییر نمى پذیرد؛ چرا که قرآن آن را به «عنده (نزد خدا)» مقیّد کرده و بدیهى است چیزى که نزد خداست، قابل تغییر نیست، چنان که مى فرماید:
«مَا عِندَکُمْ یَنفَدُ وَ مَا عِندَ اللَّهِ بَاقٍ.(2)
آنچه پیش شماست، تمام مى شود و آنچه پیش خداست، پایدار است».
بر این اساس، به روشنى از آیه مورد بحث فهمیده مى شود که اجل مطلق – که در احادیث، «اجل موقوف» نامیده شده -، قابل تغییر و کم و زیاد شدن است، و اجل مسمّا، غیر قابل تغییر است. احادیث فصل دوم نیز این برداشت از آیه را تأیید مى کنند؛ لیکن حدیثى از امام صادق علیه السلام در تفسیر القمّى آمده که بر خلاف ظاهر آیه و نیز تفسیر احادیث گذشته از آن است. متن حدیث، این است:
الأَجَلُ المَقضىُّ هوَ المَحتومُ الَّذى قَضاهُ اللهُ وَ حَتَمَهُ، وَ المُسَمَّى هوَ الَّذى فیهِ البَداءُ، یُقَدِّمُ ما یَشاءُ وَ یؤَخِّرُ ما یَشاءُ، وَ المَحتومُ لَیسَ فیهِ تَقدیمٌ وَ لا تأخیرٌ.(3)
اجل معّین شده، همان اجل حتمى است که خداوند، آن را معیّن و قطعى کرده و اجل مسمّا، آن است که در آن، بدا هست. آنچه را بخواهد، جلو مى اندازد و آنچه را بخواهد، عقب مى اندازد. اجل حتمى، جلو انداختن و عقب انداختن ندارد.
به نظر مى رسد که ظاهر این حدیث، با توجّه به آنچه ذکر شد، قابل قبول نیست.(4)
1) انعام: آیه 2.
2) نحل: آیه 96.
3) تفسیر القمّى: ج 1 ص 194، بحار الأنوار: ج 4 ص 99 ح 7.
4) گفتنى است که علّامه مجلسى در بیان جمع میان این حدیث و احادیث دیگر مطلبى دارند (ر. ک: بحار الأنوار: ج 5 ص 140).
