اسلام، برنامه سعادت، رفاه و تکامل مادّى و معنوى همه انسان هاست. قرآن کریم، تصریح مى فرماید که پیوند با خدا و پیروى از آیینى که آفریدگار هستى، مردم را بدان دعوت کرده، ضامن سعادت دنیا و آخرت انسان است:
«مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللَّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالْاخِرَةِ.(1)
هر کس پاداش دنیا را مى خواهد، پاداش دنیا و آخرت، نزد خداست».
قرآن، تأکید مى کند که اگر این برنامه در زندگى اجتماعى انسان به اجرا در آید، برکات خداوند، از هر سو، جامعه ی بشر را فرا خواهند گرفت و انسان، نه تنها در آخرت، بلکه در دنیا، به زندگى آرمانى خود، دست خواهد یافت:
«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالأَْرْضِ.(2)
و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتى از آسمان و زمین برایشان مى گشودیم».
امام على بن ابى طالب علیه السلام، تأثیر برنامه هاى سازنده اسلام را در رسیدن بشر به جامعه ی آرمانى، بر پایه ی آنچه در نهج البلاغه آمده، این گونه تصویر مى نماید:
اِعلَموا – عِبادَ اللهِ – أنَّ المُتَّقینَ ذَهَبوا بِعاجِلِ الدُّنیا وَ آجِلِ الآخِرَةِ، فَشارَکوا أهلَ الدُّنیا
فى دُنیاهُم، وَ لَم یُشارِکهُم أهلُ الدُّنیا فى آخِرَتِهِم، سَکَنُوا الدُّنیا بِأَفضَلِ ما سُکِنَت، وَ أکَلوها بِأَفضَلِ ما اُکِلَت، فَحَظوا مِنَ الدُّنیا بِما حَظِىَ بِهِ المُترَفونَ، وَ أخَذوا مِنها ما أخَذَهُ الجَبابِرَةُ المُتَکَبِّرونَ، ثُمَّ انقَلَبوا عَنها بِالزّادِ المُبَلِّغِ وَ المَتجَرِ الرّابِحِ.(3)
بدانید – اى بندگان خدا – که پرهیزگاران، دنیاى امروز و فرداى آخرت [، هر دو] را بردند. با مردم دنیا در دنیایشان شریک شدند؛ امّا اهل دنیا در آخرت آنها شریکشان نگشتند. در دنیا به بهترین وجه، سکونت کردند و از دنیا به بهترین شکل خوردند، و از دنیا، همان گونه برخوردار شدند که رفاهمندان، برخوردار شدند، و از آن، همان بر گرفتند که حکمرانانِ گردن فراز، بر گرفتند. آن گاه از دنیا با توشه ی رساننده [به مقصد] و تجارتى سودمند، رفتند.
برنامه ی جامع و کامل خداوند براى زندگى انسان، در قالب کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه شده است. در بخشى از این برنامه که «قرآن» نام دارد، لفظ و معنا، هر دو، از خداوند متعال است و در بخش دیگرى که «سنّت» نامیده مى شود،(4) هر چند الفاظ، از پیامبر صلی الله علیه و آله هستند، امّا بى تردید، محتوا، از جانب حق تعالى است؛ چرا که در باره ی رسول گرامى خویش فرمود:
«وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَى – إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْىٌ یُوحَى.(5)
و از سرِ هوس، سخن نمى گوید. این (قرآن)، بجز وحى اى که وحى مى شود، نیست».
به تصریح قرآن کریم، پیامبر خدا، علاوه بر تبلیغ وحى، مأمور تبیین آن نیز بود:
«وَ أَنزَلْنَآ إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ.(6)
و این قرآن را به سوى تو فرود آوردیم، تا براى مردم، آنچه را به سوى ایشان نازل شده است، توضیح دهى».
و از آن رو که پیامبر صلی الله علیه و آله، در تبلیغ و تبیین وحى، عقلاً و نقلاً مصون از خطاست، قرآن، اطاعت از او را اطاعت از خداوند متعال شمرده است:
«مَّن یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ.(7)
هر کس، پیامبر را اطاعت کند، خداوند را اطاعت کرده است».
بدین سان، پیامبر عظیم الشأن اسلام، در دوران کوتاه، امّا پُربار زندگى خود، اصول برنامه ی جامعِ خوبْ زندگى کردن را ارائه نمود و از این رو، بر پایه ی روایت ثقة الإسلام کلینى، در حَجّة الوداع، ضمن سخنانى خطاب به مردم حاضر فرمود:
یا أیُّهَا النّاسُ! وَاللهِ ما مِن شَى ءٍ یُقَرِّبُکُم مِنَ الجَنَّةِ و یُباعِدُکُم مِنَ النّارِ إلّا و قَد أمَرتُکُم بِهِ، وَ ما مِن شَىءٍ یُقَرِّبُکُم مِنَ النّارِ وَ یُباعِدُکُم مِنَ الجَنَّةِ إلّا وَ قَد نَهَیتُکُم عَنهُ.(8)
اى مردم! به خدا سوگند، هیچ چیزى نیست که شما را به بهشت، نزدیک و از دوزخ، دور گرداند، مگر این که شما را به آن، فرمان دادم، و هیچ چیزى نیست که شما را به آتش، نزدیک و از بهشت، دور گرداند، مگر این که شما را از آن، نهى کردم.
بنا بر این، حدیث شناسى و آشنایى با سنّت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، براى همه ی مسلمانان، بویژه براى پژوهشگرانى که مى خواهند برنامه هاى سازنده ی اسلام را در زمینه هاى اعتقادى، اخلاقى و عملى، از قرآن و سنّتْ استخراج کرده، در مقاطع مختلف تاریخ، به جامعه ارائه نمایند، ضرورتى قطعى و اجتناب ناپذیر است.
دانش نامه قرآن و حدیث، تلاشى است متواضعانه و گسترده در جهت غبارروبى از چهره ی نورانى سنّت، و زمینه سازى براى دستیابى همگان (و بخصوص محقّقان) به ره نمودهاى سازنده ی اسلام، و گسترش فرهنگ اسلام ناب – که همان اسلامِ مبتنى بر آموزه هاى راستین قرآن و حدیث است -.
پیش از ورود به متن دانش نامه، چند مطلب را به اختصار، بیان مى کنیم:
1. جایگاه قرآن در حوزه ی معرفت دینى،
2. جایگاه حدیث در حوزه ی معرفت دینى،
3. پیش نیازهاى حدیث شناسى،
4. مراحل تحقیق و تدوین این دانش نامه.
1) نساء: آیه 134.
2) اعراف: آیه 96.
3) نهج البلاغة: نامه 27، بحار الأنوار: ج 33 ص 581 ح 726؛ شرح نهج البلاغة: ج 15 ص 163. نیز، ر. ک: توسعه اقتصادى بر پایه قرآن و حدیث: ج 1 ص 37 (اهمّیت پیشرفت اقتصادى).
4) ر. ک: ص 41 (درآمد / معناى سنّت).
5) نجم: آیه 3 – 4.
6) نحل: آیه 44.
7) نساء: آیه 80.
8) الکافى: ج 2 ص 74 ح 2، المحاسن: ج 1 ص 433 ح 1003، بحار الأنوار: ج 70 ص 96؛ المصنّف، ابن ابى شیبه: ج 8 ص 129 ح 31.
