قرآن کریم، زندگىِ پیش از مرگ را زندگى اوّل و زندگىِ پس از مرگ را زندگىِ آخِر نامیده است، مانند:
«لَهُ الْحَمْدُ فِى الْأُولَى وَ الْأَخِرَةِ.(1)
در این [سراى] نخستین و در آخرت، ستایش، از آنِ اوست».
«وَ إِنَّ لَنَا لَلْأَخِرَةَ وَ الْأُولَى.(2)
و در حقیقت، دنیا و آخرت، از آنِ ماست».
«وَ لَلْأَخِرَةُ خَیْرٌ لَّکَ مِنَ الْأُولَى.(3)
و آخرت، براى تو، بهتر از سراى نخستین است».
در واقع، قرآن کریم و نیز احادیث اسلامى، کلمه ی «آخرة» را در یکى از بارزترین مصادیق لغوى آن به کار مى برند. از این رو، هنگامى که یزید بن سلام از پیامبر صلی الله علیه و آله مى پرسد: «چرا آخرت را آخرت نامیده اند؟»، ایشان در جواب مى فرماید:
لِأَنَّها مُتَأَخِّرَةٌ تَجى ءُ مِن بَعدِ الدُّنیا، لا توصَفُ سِنینُها، وَ لا تُحصى أیّامُها، وَ لا یَموتُ سُکّانُها.(4) چون آن، متأخّر است و پس از دنیا مى آید. سال هاى آن، وصف ناشدنى و روزهایش ناشمردنى هستند و ساکنان آن، هیچ گاه نمى میرند.
و از امام على علیه السلام در وجه تسمیه آخرت نقل شده که:
سُمِّیَتِ الآخِرَةُ آخِرَةً، لِأَنَّ فیهَا الجَزاءَ وَ الثَّوابَ.(5)
آخرت، آخرت نامیده شده است؛ چون سزا و پاداش در آن جاست.
همان طور که علّامه مجلسى توضیح داده،(6) مقصود، آن است که چون در آخرت، سزا و ثواب است و جزا متأخّر از عمل است، زندگى پس از مرگ، آخرت نامیده شده است.
این واژه در قرآن، گاه صفت «النشأة» است (مانند: «ثُمَّ اللَّهُ یُنشِئُ النَّشْأَةَ الْأَخِرَةَ؛(7) پس خداوند است که نشئه ی آخرت را پدید مى آورد»)، گاه صفت «الدار» (مانند: «وَ إِنَّ الدَّارَ الْأَخِرَةَ لَهِىَ الْحَیَوَانُ؛(8) و زندگى حقیقى، همان سراى آخرت است»)، گاه مضاف إلیه «دار» (مانند: «وَ لَدَارُ الْأَخِرَةِ خَیْرٌ؛(9) و سراى آخرت، بهتر است») و گاه صفت «الیوم» (مانند: «مِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْأَخِرِ؛(10) و برخى از مردم مى گویند که به خدا و روز واپسین ایمان آوردیم») قرار گرفته است. البتّه در بیشتر موارد، موصوف، حذف گردیده و کلمه «آخرت» در مقابل «دنیا» و در باره زندگى پس از مرگ به کار رفته است.
در قرآن کریم، این کلمه در مجموع، 143 بار تکرار شده است: چهار بار به معناى لغوى آن و 139 بار به معناى «زندگى پس از مرگ»، و از این تعداد، 88 بار به صورت «الآخرة» و 22 بار به صورت «بالآخرة» و سه بار به صورت «لَلآخرة» و 26 بار به صورت «الآخِر» (که صفت «الیوم» قرار گرفته است).
نکته ی قابل توجّه، این که: در نگاه ابتدایى، ممکن است تصوّر شود که کلمه «آخرت» معادل کلمه قیامت (یوم الحساب) است؛ امّا دقّت در ریشه لغوى و کاربردهاى آن در قرآن و حدیث، به روشنى نشان مى دهد که مقصود از کلمه آخرت، مقابل «دنیا»ست و شامل همه ی منازل و مواقف پس از مرگ مى شود. پس قیامت، تنها یکى از منازل آخرت محسوب مى گردد، چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله قبر را نخستین منزل آخرت معرّفى مى کند:
القَبرُ أوَّلُ مَنازِلِ الآخِرَةِ؛ فَإِن یَنجُ مِنهُ فَما بَعدَهُ أیسَرُ مِنهُ، وَ إن لَم یَنجُ مِنهُ فَما بَعدَهُ أشَدُّ مِنهُ.(11)
گور، نخستین منزلگاه آخرت است. اگر [انسان] از آن به سلامت برَهَد، منزلگاه هاى پس از آن، آسان تر از آن است و اگر به سلامت نرَهَد، منزلگاه هاى پس از آن، سخت تر از آن خواهد بود.
بنا بر این، آنچه در این بخش مورد توجّه است، ارائه متونى است که مجموع زندگىِ پس از مرگ را مورد بررسى قرار داده اند؛ امّا آنچه مربوط به هر یک از منازل و عوالم آخرت مى شود (مانند: عالم برزخ، قیامت، حساب، میزان، صراط، بهشت و دوزخ) در عناوین مربوط به خود خواهند آمد، إن شاء الله.
مهم ترین نکاتى که در این بخش آمده، به طور خلاصه عبارت اند از:
1) قصص: آیه 70.
2) لیل: آیه 13.
3) ضحى: آیه 4.
4) ر. ک: ص 332 ح 1.
5) ر. ک: ص 332 ح 2.
6) ر. ک: بحار الأنوار: ج 10 ص 13.
7) عنکبوت: آیه 20.
8) عنکبوت: آیه 64. نیز، ر. ک: قصص: آیه 83.
9) یوسف: آیه 109.
10) بقره: آیه 8.
11) ر. ک: ص 334 ح 3.
